اواخر فروردین امسال با اتفاق پژوهشگر َسازه های باستانی فارس و بوشهر استان محسن جواهری؛ جمعی از نوجوانان مدرسه آسیه شهرستان جم را با هدف شناخت منابع آب محلی به دیدن سازه های باستانی کمترشناخته شده دایو و گلوکلات در جنوب ایران و شهرستان جم در استان بوشهر بردیم.
ساخت این سازه و سامانه رودخانه ای به دوره ساسانی باز می گردد. وقتی استاد جواهری داستان این سامانه ها را برای دانش آموزان بازگو می کردند من توجهم به مسأله عدالت آب در ساخت این سازه ها جلب شد.
مفهومی که در سیستم حکمرانی هیدرولیکی فعلی کاملا قربانی شده است، در حکمرانی باستانی ایران‌زمین محور ساخت سازه ها بوده است.
این مساله توجهم را جلب کرد و دنبال کردم و به این مطلب جالب تاریخی رسیدم که نشان می دهد که خروجی حذف جایگاه تاریخ اجتماعی و نگرش به عدالت آب و مشارکت جامعه در مدیریت منابع آب و سپردن عنان آب ایران به دست یک تفکر سازه ای و بی اعتقاد به تفکر انتقادی و پیامدهای فاجعه بار حذف جامعه و عدالت از پروژه های آب؛ چه مصیبت هایی به دنبال داشته و چرا الان وسط آن مصیبت‌ها هستیم.
حکمرانی مترقی آب در دوره ساسانی
در تقسیم آب رودخانه ها بزرگترین اقدامات توسط پادشاهان ساسانی برداشته شد و تقسیم آب رودخانه ها یکی از مهمترین وظایف فرمانداران و حکام ایالات گردید.
به جهت اهمیت استراتژیک آب، در دوره ساسانی دیوانی خاص با نام «دیوان کاست افزود» تشکیل شده و کار حکمرانی آب مدیریت می کردند.
در این دیوان دارنده های حقابه در دفتری نگهداری شده و نام هرکسی که مقداری آب داشت و یا می‌خرید و می فروخت یادداشت می شد..
وظایف این دیوان عبارت بود از
1. نگرش بر ساختن خرندها و بندهای بر روی رودخانه. هرجا که رویه کشتزارها از تراز آب رودها زیاد بلند نیست و در هنگام خیزش سیلابها می تواند از بستر رود بیرون آید و زمین های کشاورزی گود را به باتلاق های زیانمند بدل کند.
۲. نگرش بر ساختن هرگونه بند و شادروان (سدهایی که جلو رودخانه ها می بستند تا تراز آب رودخانه بالا آورند ) بر رودخانه ها و کانال ها برای بالا آوردن تراز آب رودها
۳. نگرش بر کندن کانال ها و شاخه های آنها برای رسانیدن آب رودخانه ها به کشتزارها.
۴. نگرش بر ساختن آب رودها و شترگلوها برای گذرانیدن آب کانال یا جوی از پهنای کانال دیگر یا دره ها در میانه راه.
۵. نگرش بر کندن بالشت ها برای بازگردانیدن آب‌های فزونی از کشتزار ها به بستر رودخانه اصلی یا دریاچه یا دریا با لایروبی کردن آنها.
۶. نگهداری همه دستگاههای آبیاری در سراسر قلمرو به گونه ای که هر سازمان وظیفه خود را نیز انجام دهند.
۷. ثبت و نگهداری همه حقابه ها در سراسر کشور و گرفتن آب بهای هر کشتزار بر پایه پیشینه و عرفی که روان بوده است. /سهم ارزشمند ایران در فرهنگ جهان، عبدالحمید نیرنوری، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
