تالاب منطقه ای از زمین است که یا پوشیده از آب است یا از آب اشباع شده است. آب تالاب یا از چشمه های آب زیرزمینی است که شکافهای زمین به سمت بالا جریان یافته است یا از سیلاب ها و گودالهای ناشی از حرکات زمین است. برخی از گودالهای ثگاب که به مرور به تالاب تبدیل شده اند حاصل فعالیت‌های انسانی بوده و بطور مصنوعی ایجاد شده اند مانند دریاچه های مصنوعی و گورآب. آب تالابها از رودخانه ها و بارش باران تأمین می شود. آب دریا همچنین می تواند تالاب هایی را به ویژه در مناطق ساحلی که جزر و مد قوی را تجربه می کنند ایجاد نماید که شور است.
یک تالاب حداقل در بخشی از سال کاملاً پوشیده از آب است. عمق و مدت آن متفاوت و بستگی به میزان بارش و سیل فصلی دارد. در حالت طبیعی تالابها نه کاملاً خشک هستند و نه کاملاً غرق در آب. آنها هر دو ویژگی را دارند. میزان اشباع بودن خاک تالاب است که پوشش گیاهی اطراف آن را تعیین می کند. گیاهانی که در تالاب ها زندگی می کنند به طور منحصر به فردی با خاک آبکی ( هیدریک ) خود سازگار هستند. گیاهان تالاب را هیدروفیت می نامند. تالاب‌های خشک فصلی یا تالاب‌هایی با آب کم تحرک اغلب می‌توانند درختان و سایر گیاهان مقاوم را درخود نگه دارند. تالاب های غالباً غرقابی دارای خزه یا علف به عنوان هیدروفیت غالب خود هستند. تالاب ها در انواع آب و هوا ، در هر قاره ای به جز قطب جنوب وجود دارند.
تالاب استیل عباس آباد در استان گیلان
اندازه تالابها
اندازه تالابها سیار متنوع است از چاله های دشتی گرفته تا باتلاق های نمکی بزرگ. آنها در همه جا یافت می شوند. از امتداد سواحل گرفته تا در دشتهای کویری. برخی از تالاب ها در جنگل های سیلابی درست شده اند و برخی . برخی دیگر بیشتر شبیه علفزارهای صاف و پرآب هستند. برخی توسط خزه های ضخیم و اسفنجی احاطه شده و برخی در شوره زارها ایجاد شده اند و باگیاهان شورزی احاطه شده اند.ت الاب ها با نام های مختلفی مانند باتلاق، مرداب ، گوراب، گودال، چاله و منجلاب شناخته می شوند.اکوسیستم های حیاتی تالاب ها برخی از با ارزش ترین اکوسیستم های روی زمین هستند. آنها مانند اسفنج ها یا مخازن غول پیکر عمل می کنند. در هنگام باران های شدید، تالاب ها آب اضافی را جذب می کنند و اثرات سیل را محدود می کنند. تالاب ها همچنین از نواحی ساحلی در برابر موج های طوفانی محافظت می کنند که می تواند سواحل شکننده و جوامع ساحلی را از بین ببرد.
انواع تالابها
دانشمندان علوم آب و زمین باتلاق ها ، مرداب ها را دو نوع عمده تالاب می دانند و چنین تعریف کرده اند
مرداب ها: مرداب، تالابی است که دائماً از آب اشباع شده و درختان بر آن غالب هستند.
باتلاقها که اغلب بوسیله علفها و خزه هاپر شده و دو نوع عمده از آنها وجود دارد. وجود دارد که عبارتند از
باتلاق های آب شیرین و باتلاق های آب شور.
باتلاق های آب شیرین در مناطق داخلی و در دشتها تشکیل می شود باتلاق های آب شیرین اغلب در زمین های هموار اطراف دریاچه ها یا نهرها، جایی که سطح ایستابی است، تشکیل می شوند. باتلاق های آب شور در سواحل دیده شده و حاصل جز و مد هستند.
سیل و آب باران فصلی باعث نوسان یا تغییر سطح آب در این باتلاق ها می شود. گیاهان مقاوم به آب، مانند علف دم گربه ای، نیلوفر آبی گیاهان باتلاقی است. این گیاهان برای حفظ اکوسیستم باتلاق کلیدی هستند . باتلاق های آب شیرین در مناطق گرمسیری نزدیک خط استوا بیشتر دیده می شود. باتلاق های استوایی معمولاً در تمام طول سال گرما و رطوبت را تجربه می کنند. درختان بلند همیشه سبز جنگل های باتلاقی و انبوه در کنگو مشهور است. بسیاری از گونه های این درختان، مانند بوبینگا برای الوار برداشت می شوند. چوبهای گران قیمت و لوکسی هستند که برای ساخت آلات موسیقی مانند ویولن و همچنین مبلمان های لوکس استفاده می شوند. کف گل آلود این باتلاق ها محل زندگی صدها حشره، خزندگان و دوزیستان از جمله ده ها گونه قورباغه است. جنگل های باتلاق کنگو نیز محل زندگی انواع پستانداران بزرگ است. بیشتر این پستانداران گیاهخوار هستند . میمون های کلوبوس و مانگابی بیشتر میوه های استوایی می خورند . پستانداران دیگر مانند بوفالوهای جنگلی، فیل‌های جنگلی و گوریل‌های پست از پوشش گیاهی فراوان این تالاب تغذیه می‌کنند.
در آب هوای معتدل تر پوشش گیاهی متفاوت و درختانی مانند بید و درختچه های کوچک تر دیده می شود. نوعی خزه به نام خزه های اسپانیای ممکن است از شاخه های درخت آویزان شوند. شکل ساقه درختان زاویه دار و دیدنی است.دانشمندان هنوز نمی دانند که خم شدگی ساقه ها چه کمکی به گیاه می کند ولی حدس می زنند که احتمالا به مقاومت درختان کمک کرده و نیز اکسیژن را به ریشه ها منتقل می کنند.
گیاهان آبی ریزی نیز پوشش سبز رنگی را روی سطح آب تشکیل می دهند. تمساح ها، قورباغه ها و مارهایی به نام موکاسین آبی در میان گیاهان شنا کنند. خزندگان و دوزیستان به این دلیل که با نوسانات سطح آب سازگارند در باتلاق های آب شیرین رشد می کنند. باتلاق های آب شور معمولا در امتداد سواحل بویژه سواحل استوایی یافت می شوند. شکل گیری این باتلاق ها با زمین های لختی از گل یا شن آغاز می شود که در طول جزر و مد به طور نازکی توسط آب دریا پوشیده شده می‌شود. شوری آب مردابهای آب شور به شوری آب دریا نیست و البته شیرین هم نیست و به آن لب شور می گویند. برخی از هیدروفیت ها ، مانند درختان حرا، می توانند آب شور را تحمل کنند . مانگروها به دلیل ریشه های بلند و رکاب مانندشان که تنه ها و شاخه های کوچک درختان را بالای آب نگه می دارند به راحتی قابل تشخیص هستند. ریشه های حرا رسوبات را مهار می کنند و به تجمع خاک در اطراف آنها کمک می کنند. بسیاری از موجودات زنده در میان ریشه های حرا زندگی می کنند. سیستم ریشه پناهگاه و مکانی برای تغذیه از برگ های افتاده و سایر مواد فراهم می کند. خرچنگ ها، صدف ها، ماهی ها و تعدادی دیگر از آبزیان در باتلاق های حرا به وفور یافت می شوند. حرا از با ارزش ترین درختان باتلاقی است و جذابیت آن موجب جذب گردشگران می شود.
جنگل‌های حرا همچنین خانه پرندگان متنوعی هستند. ریشه ها و شاخه های حرا مکان های لانه سازی عالی را فراهم می کنند . باتلاق های آب شور محل زندگی پرندگان دریایی مانند مرغ دریایی و همچنین پرندگان آب شیرین مانند حواصیل هستند. فراوانی گیاهان، حشرات و حیوانات کوچک، منبع غذای این پرندگان را فراهم می کند و مدفوع آنها نیز به بارور شدن باتلاق کمک می کند.
سانداربانز، یک باتلاق آب شور در هند و بنگلادش، دارای بزرگترین جنگل حرا در جهان است. این منطقه که بر روی زمین های گلی در نزدیکی دلتای رودخانه گنگ قرار دارد، از آب شیرین اشباع شده است. سانداربان ها نیز جزر و مد شدیدی را از اقیانوس هند دریافت می کنند. تنوع زیستی سانداربان ها از جلبک ها و خزه های کوچک تا ببرهای بنگال را شامل می شود. بخش بنگلادشی از این تالاب در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد . ده ها و شاید صدها گونه مختلف از درختان حرا در سانداربان ها رشد می کنند.
در مناطق خشک تر نخل های مردابی و علف ها رشد می کنند. حشراتی مانند زنبورها در درختان کندو می سازند. در واقع برداشت عسل برای قرن ها یک فعالیت اقتصادی عمده در ساندربان ها و حراها بوده است. زنبورها و سایر حشرات یکی از منابع اصلی غذا برای پرندگان گرمسیری در این منطقه هستند.
لک لک ها، خرچنگ ها و حواصیل ها در شاخه های مرتفع حرا و نخل لانه می کنند. پرندگان کوچکتر مانند شاه ماهی و کبوتر در بوته ها می خوابند. برخی از پرندگان از صدها ماهی که در آب شور سانداربان ها زندگی می کنند مانند پرتو، کپور، مارماهی، خرچنگ و میگو تغذیه می کنند. خزندگان و دوزیستان زیادی در باتلاق و اطراف آن زندگی می کنند. انواع قورباغه ها، وزغ ها، لاک پشت ها و مارها از آن جمله اند . برخی از مارهای سانداربان، مانند پیتون هندی، به طور منظم تا ۳ متر طول رشد می کنند. مارمولک‌های مانیتور و کروکودیل‌ها که بومی سانداربان‌ها نیز هستند، حتی بزرگتر هستند. خزندگان بزرگ سانداربان ها مرتباً پستاندارانی مانند آهو، گراز، مانگوز و میمون را شکار می کنند. با این حال، معروف ترین شکارچی سانداربان ها ببر بنگال است که گونه ای در خطر انقراض است. ببرهای بنگال شکارچیان راس هستند – انسان ها تنها شکارچی طبیعی آنها هستند. در سانداربان ها، ببرهای بنگال در آب های باتلاقی شنا می کنند و از درختان بالا می روند. این گربه ها که می توانند تا ۲۲۰ کیلوگرم رشد کنند و گهگاه به مردم حمله می کنند. دانشمندان و کلکسیونرهای عسل به ویژه در معرض خطر هستند.
در شمال و جنوب مناطق استوایی، باتلاق ها جای خود را به مرداب ها می دهند. این تالاب ها حاشیه ای مسطح و چمنزار در نزدیکی دهانه رودخانه ها، در خلیج ها و در امتداد خطوط ساحلی تشکیل می شوند. بسیاری از آنها به طور متناوب در اثر حرکت جزر و مد سیل غرق شدن قرار می گیرند. مانند باتلاق ها، مردابها نیز اغلب به دسته های آب شیرین و آب شور تقسیم می شوند. مردابهای آب شیرین مردابها آب شیرین ، که اغلب در صدها کیلومتری ساحل یافت می‌شوند، تحت سلطه علفها و گیاهان آبزی هستند. این مرداب ها اغلب در اطراف دریاچه ها و نهرها ایجاد می شوند. وسیع ترین مردابهای آب شیرین در چاله های چمنزاری آمریکای شمالی قرار دارند از مرکز کانادا تا شمال غرب میانه ایالات متحده امتداد دارد. چاله های چمنزار فرورفتگی های کاسه ای شکلی هستند که توسط تکه های یخ مدفون شده در خاک در آخرین عصر یخبندان به جا مانده اند. وقتی یخ ها ذوب شد، آب گل آلود چاله ها را پر کرد. خاک حاصلخیز و آب و هوای معتدل این مرداب ها را به یکی از غنی ترین گودالهای های جهان تبدیل کرده و به همین دلیل، بسیاری از چاله های دشت زهکشی شده و به‌عنوان زمین کشاورزی استفاده می شود.
هزاران پرنده مهاجر قطب شمال که به آب و هوای معتدل تر می آیند به چاله های واقع در چمنزارها وابسته هستند.
مردابهای آب شور
مردابهای نمکی از غنی‌ترین اکوسیستم‌ها برای تنوع زیستی هستند. آنها نیز تحت سلطه علف های شورزی هستند و منبع غذا و سرپناهی را برای جلبک ها، قارچ ها، صدف ها، ماهی ها، دوزیستان و خزندگان فراهم می کنند. پرندگان و سایر حیوانات از پوشش گیاهی و حشرات فراوان تغذیه می کنند. مرداب های گرم آب شور شمال استرالیا تحت تأثیر جزر و مد اقیانوس های هند و اقیانوس آرام قرار دارند. آنها اغلب با باتلاق های آب شیرین رودخانه ها مانند Jardine همپوشانی دارند. چند درخت حرا ممکن است در باتلاقهای آب شور پراکنده باشند ، اما علفها و لایه‌ای از جلبک‌ها به نام حصیر جلبکی بر آنها غالب هستند . این تشک جلبکی محل زندگی بسیاری از حشرات و دوزیستان است. طیف گسترده ای از پرندگان در مردابهای های آب شور استرالیا یافت می شوند . برخی از این پرندگان در بوته ها لانه می سازند و حشرات و ماهی های منطقه را شکار می کنند. برخی دیگر مهاجر هستند. مرداب های آب شور استرالیا نیز خانه تمساح آب شور است. این خزندگان عظیم الجثه اغلب فصل مرطوب را در باتلاق ها و رودخانه های آب شیرین می گذرانند و در فصل خشک به باتلاق های آب شور مهاجرت می کند. تمساح های آب شور استرالیا علاوه بر ماهی، حیوانات بزرگتری را که ممکن است از تالاب عبور کنند مانند کانگوروها، پرندگان و گرازهای وحشی را شکار می کنند. بسیاری از سواحل استرالیا در فصول خاصی به شناگران هشدار می دهند، زیرا تمساح های آب شور برای مردم نیز تهدیدی هستند. مرداب ها عموماً در آب و هوای گرم یافت می شوند. مردابها در مناطق سردسیر یا حتی قطب شمال در آمریکای شمالی، اروپا و آسیا دیده می شوند.
پوشش گیاهی در پایین پایین مرداب یک تشک اسفنجی ضخیم به نام پیت را تشکیل می دهد . پیت یا ذغال سنگ نارس در بسیاری از نقاط جهان سوخت ارزشمندی است. این اغلب اولین قدم در ایجاد زغال سنگ و سوخت فسیلی است. (فسیل های موجود در زغال سنگ گیاهان تالابی اند).
برخی از مردم که در نزدیکی باتلاق ها زندگی می کنند، تکه های ذغال سنگ نارس را بریده و خشک و از آن برای گرم کردن و پخت و پز یا برای عایق کاری ساختمان ها استفاده می شود.
مثلا در ایرلند، ذغال سنگ نارس بخشی از انرژی الکتریکی کشور را تامین می کند. مرداب های بیشتر بقایای گیاهان را حفظ می کنند. اما اجساد ده ها انسان ماقبل تاریخ در باتلاقهای اروپا و آسیا پیدا شده است . این « جسم های باتلاقی ” برای هزاران سال حفظ شده اند. بدن‌های باتلاقی در شرایط بسیار خوبی قرار دارند که انسان‌شناسان می‌توانند لباس‌ها، خالکوبی‌ها و رنگ مو را بررسی کنند و حتی علت مرگ را بررسی کنند. بیشتر افرادی که در باتلاقها یافت می‌شوند در آنجا کشته می‌شوند مورخان و مردم‌شناسان در مورد این که آیا آنها به عنوان بخشی از یک مراسم مذهبی کشته شده‌اند یا قربانی شده‌اند بررسی می کنند.
برخی از مردابها ها می توانند وزن فرد را تحمل کنند. آنها را مرداب های لرزان می نامند زیرا وقتی شخصی روی پیت اسفنجی راه می رود سطح آن می لرزد . جزیره ایرلند با آب و هوای خنک و مرطوب خود دارای صدها باتلاق لرزان است. برخلاف سایر تالاب ها باتلاق معمولاً از نظر کشاورزی حاصلخیز نیستند . مقدار اسید در خاک و آب به طور کلی بیشتر از مرداب ها است . عرضه مواد مغذی به ویژه نیتروژن کم است. فقط انواع خاصی از گیاهان می توانند در باتلاق ها رشد کنند . برخی از معدود گیاهانی که در خاک مرطوب و اسیدی باتلاق ها برداشت می شوند گیاهان اتوتروف هستند. به این معنی که می توانند غذای خود را از هوا، آب و نور خورشید ایجاد کنند. بسیاری از گیاهان باتلاقی با گسترش منبع غذایی خود با مواد مغذی ضعیف موجود در خاک و آب سازگار شده اند. گیاهان پارچ آفتاب دوست در باتلاق ها دیده می شوند گوشتخوار هستند : آنها حشرات را به دام می اندازند و مصرف می کنند. به دلیل محدود بودن گونه های گیاهی، باتلاق ها تنوع زیستی رایج در سایر انواع تالاب ها را ندارند . حشرات رایج در همه تالاب ها شامل پروانه ها و سنجاقک ها هستند. این حشرات از شهد گل های باتلاق تغذیه می کنند . ایرلند ده ها پروانه بومی دارد که در باتلاق ها یافت می شوند . پرندگانی مانند غازها و قرقاول نیز خانه های خود را در باتلاق می سازند ، اگرچه یافتن حیوانات بزرگتر غیرعادی است. در آمریکای شمالی، گوزن ها یکی از معدود حیوانات بزرگی هستند که در زیستگاه های باتلاقی رشد می کنند . گوزن، بزرگترین گونه گوزن، از گیاهان آبزی مانند نیلوفرهای برکه ای استفاده می کند. باتلاق های آب شور و جزر و مدی به ایمن سازی خاک و شن و ماسه ساحلی کمک می کنند . اکوسیستم های تالاب نیز به عنوان تاسیسات تصفیه آب عمل می کنند. گیاهان، قارچ‌ها و جلبک‌های مانند یک دستگاه تصفیه آب را تصفیه می‌کنند . نیترات ها و سایر مواد شیمیایی رواناب اغلب از مناطق شهری و مزارع وارد تالاب ها می شوند و موجودات موجود در آنجا مواد شیمیایی مضر را جذب می کنند. آلاینده هایی که توسط گیاهان جذب نمی شوند به آرامی به پایین فرو می روند، جایی که در ماسه و سایر رسوبات مدفون می شوند . تالاب ها به ویژه مرداب ها و مرداب ها زیستگاه طیف گسترده ای از جانوران گیاهی و جانوری هستند. برخی از حیوانات، مانند میگو، در باتلاق های جزر و مدی زندگی می کنند . بسیاری از ماهیان دریایی مانند باس راه راه برای تخم ریزی وارد تالاب های ساحلی می شوند . باس ها از اقیانوس و به باتلاق های نمکی شنا می کنند تا تخم بگذارند. وقتی تخم‌ها از تخم بیرون می‌آیند، باس جوان غذای زیادی و مقداری محافظت در علفها یا ریشه درختان پیدا می‌کند. صدف ها در صخره های بزرگ در باتلاق های نمکی زندگی می کنند . همه این تالاب ها خانه ماهیگیری با ارزش اقتصادی هستند.
اهمیت اقتصادی تالابها
تالاب ها از نظر اقتصادی برای مردم مهم هستند. آنها مکان های محبوبی برای فعالیت های تفریحی مانند شکار، پیاده روی، قایق رانی و تماشای پرندگان هستند. بر اساس گزارش سرویس ماهی و حیات وحش ایالات متحده، آمریکایی ها سالانه بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار برای فعالیت های تفریحی مرتبط با تالاب هزینه می کنند. بیش از ۷۵ درصد از ماهی ها و صدف هایی که به صورت تجاری در سراسر جهان برداشت می شوند با تالاب ها مرتبط هستند . به عنوان مثال، برداشت خرچنگ آبی از خلیج چساپیک در سال ۲۰۰۷ حدود ۵۱ میلیون دلار ارزش داشت. این خرچنگ ” سخت پوست ایالتی” رسمی ایالت مریلند ایالات متحده است و نقش مهمی در هویت این ایالت دارد. تصاویر خرچنگ های آبی روی هزاران سوغاتی است و بسیاری از رستوران های مریلند کیک های خرچنگ سرو می کنند. خرچنگ آبی نیز در پلاک مریلند با خلیج چساپیک وجود دارد .
در همه دنیا تالابها در معرض در آسیبند. البته تا قبل از قرن ۲۰ بیشتر تالاب ها به عنوان زمین های بایر تلقی می شدند. توسعه بر خاک مرطوب، اسفنجی سخت است و ساختن روی آن دشوار است . تالاب ها همچنین خانه آفات از پشه گرفته تا تمساح هستند. تا همین اواخر، زهکشی تالاب ها عملی پذیرفته شده بود. تالاب های خشک شده زمینی را برای کشاورزی ، مسکن، صنعت ، مدارس و بیمارستان ها فراهم کردند. پایتخت ایالات متحده، واشنگتن، دی سی، بر روی یک تالاب زهکشی شده در امتداد رودخانه های پوتوماک و آناکوستیا ساخته شده است. تقریباً نیمی از تالاب های ایالات متحده برای توسعه تخریب شده اند. زهکشی و برداشت ذغال سنگ نارس تالاب های ایرلند و اسکاندیناوی را از بین برده است. بسیاری از ماهیان وابسته به تالاب ها کمیاب شده اند. برخی از این گونه ها، مانند ماهی قزل آلا و باس از نظر تجاری مهم هستند. شیلات آب شیرین و اقیانوس به تالاب ها وابسته است تا زیستگاه نسل بعدی ماهی ها را فراهم کند.
در اوایل دهه ۱۹۷۰، دولت ها شروع به شناخت ارزش عظیم تالاب ها کردند . برای حفاظت از اکوسیستم های در حال نابودی ، مجوزهای شکار و ماهیگیری محدود شد. خطوط ساحلی زنده و سایر پروژه‌های بازسازی، توسعه تالاب‌های ساحلی را تشویق کردند تا از جوامع در برابر طوفان محافظت کنند . جریمه ها و محدودیت های رواناب کشاورزی و صنعت و ریختن مواد شیمیایی سمی به تالاب ها را کاهش داد. اکنون در برخی از نقاط جهان، از جمله ایالات متحده، تغییر یا تخریب تالاب ها خلاف قانون است . از طریق برنامه‌های مدیریتی و قوانین سخت‌گیرانه‌تر، مردم تلاش می‌کنند تا از تالاب‌های باقی‌مانده محافظت کنند و آنها را در مناطقی که تخریب شده‌اند بازسازی کنند.
